Aby dziecko mogło bez przeszkód porozumiewać się z otoczeniem powinno właściwie odbierać i rozumieć kierowane do niego słowne komunikaty oraz posiadać umiejętność ich nadawania. Z różnych przyczyn zaburzeniu może ulec tak odbiór, jak i rozumienie mowy, a to z kolei może skutkować wolniejszym nabywaniem umiejętności tworzenia ustnych wypowiedzi. W innym przypadku rozumienie mowy może być całkowicie poprawne, trudności natomiast pojawiają na płaszczyźnie produkcji mowy. Gdy system językowy nie jest właściwie przyswajany wypowiedzi dziecka mogą być nieprawidłowe pod względem gramatycznym (Emiluta-Rozya, 2006).

Zdarzają się również sytuacje, w których zaburzeniu nie uległo ani rozumienie mowy, ani przyswajanie systemu językowego i tworzone wypowiedzi są poprawne gramatycznie, ale niektóre spośród wymawianych głosek zastępowane są innymi, bądź zniekształcane. Nieprawidłowe ułożenie aparatu artykulacyjnego podczas wymawiania poszczególnych głosek powoduje, że ich deformacje są niekiedy trudne do zidentyfikowania w języku polskim. W prezentowanej sytuacji mamy do czynienia tylko ze zniekształceniem dźwięków mowy, niewłaściwa jest ich artykulacja, wymowa. Aby głoski (dźwięki mowy) wymawiane były w prawidłowy sposób potrzebna jest odpowiednia sprawność aparatu artykulacyjnego (warg, języka, żuchwy, podniebienia miękkiego) oraz właściwy tor oddychania a przy tym efektywne oddychanie. Niebagatelną rolę odrywa także w pełni wykorzystany głos, a przede wszystkim pełna sprawność słuchowa (Emiluta-Rozya, 2006).

O wadzie wymowy można mówić w przypadku, gdy występujące odchylenia od normy nie są właściwe dla przebiegu rozwoju mowy dziecięcej. Wiele z nich stanowi normę w danym wieku i wynika z nieukończonego jeszcze rozwoju mowy. Dlatego ogromnie ważna jest znajomość poszczególnych jego etapów. Analizując występujące odstępstwa należy uwzględnić także różnice regionalne i dialektalne (Antos, Demel, Styczek, 1978). Jedna z istniejących w polskiej literaturze definicji wad wymowy określa ją jako zaburzenie artykulacji przejawiające się nieprawidłową realizacją fonemów, czyli odnosi się do dźwiękowej strony języka (Jastrzębowska, 1998). Może dotyczyć zarówno jednego, jak i wielu dźwięków. Według tego rozumienia głoski mogą być deformowane (dyslalia właściwa), zastępowane innymi głoskami (substytucje – paralalia) oraz opuszczane (elizja – mogilalia). Drugim typem jakościowego ujęcia wad wymowy jest ich klasyfikacja wywodząca się z foniatrii (Pruszewicz, 1992) obejmująca szereg wad szczegółowych i wyróżniająca:

– rotacyzm (reranie) – nieprawidłowa wymowa głoski r. Do przyczyn należy zaliczyć m. in. skrócone wędzidełko podjęzykowe, nietypowy kształt języka – brak wyraźnie zaznaczonego apexu, makroglosja, płaskie nawykowe układanie języka, połykanie niemowlęce, porażenia mięśni języka, nieprawidłowe wzory wymowy otoczenia, zbyt wczesne zmuszanie dziecka do wytworzenia wibracji czubka języka;

– sygmatyzm (seplenienie) – nieprawidłowa wymowa głosek trzech szeregów: syczącego (s, z, c, dz), ciszącego (ś, ź, ć, dź), szumiącego (sz, ż, cz, dż). Najczęstsze przyczyny to m.in. krótkie wędzidełko podjęzykowe, przerost języka lub brak jego pionizacji, połykanie niemowlęce, nieprawidłowe nawyki ruchowe w obrębie narządów mowy, nieprawidłowy tor oddychania, wady zgryzu, obniżona sprawność aparatu artykulacyjnego;

– lambdacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski l. Wśród przyczyn wymienia się skrócone wędzidełko podjęzykowe, przerost języka lub jego nietypowe kształty, obniżenie sprawności języka oraz zbyt długo utrzymujące się połykanie infantylne;

– kappacyzm / gammacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski k / g. Najczęściej są one zamieniane na głoski t / d. Wiąże się to m. in. z obniżoną sprawnością oraz napięciem języka, nieprawidłowymi nawykami ruchowymi związanymi z niewłaściwymi ułożeniem języka w jamie ustnej z powodu ciągłych stanów zapalnych migdałków;

– tetacyzm – nieprawidłowa artykulacja głosek t, d, n. Ściśle związana z nawykiem dotylnego układania języka z powodu ssania kciuka, ogólną niesprawnością języka, możliwymi jego porażeniami;

– betacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski b. Do prawdopodobnych przyczyn zalicza się: osłabione zwarcie warg, dysfunkcje oddychania, tyłozgryz;

– rynolalia (nosowanie) – zakłócenie w realizacji ustność-nosowość. Można wyróżnić nosowanie otwarte (przyczyny: wady budowy nosogardzieli, rozszczepy całkowite i podśluzówkowe, wrodzone krótkie podniebienie miękkie, niedosłuch, nieprawidłowe nawyki i wzorce wymowy), nosowanie zamknięte (przyczyny: nieprawidłowa budowa przegrody nosa, polipy, guzy, infekcje), nosowanie mieszane (m. in. przerost trzeciego migdałka);

– mowa bezdźwięczna – nieprawidłowa realizacja cechy dźwięczności. Do jej możliwych przyczyn należy: niedosłuch, nieprawidłowości w budowie krtani, niedowłady mięśni głosowych, dysfunkcja oddychania, rozszczepy, a także obniżona wrażliwość słuchu fonematycznego (Pruszewicz, 1992).

Spośród wielu klasyfikacji zaburzeń mowy w polskiej literaturze warta uwagi jest ta, uwzględniająca ich przyczyny i patomechanizmy (Mierzejewska, Emiluta-Rozya, 2000, 2008). Przyjmując dyslalię za zaburzenie artykulacji (wymowy), w którym występują jedynie zakłócenia w realizacji dźwięków mowy, natomiast pozostałe składowe systemu językowego nie są zaburzone (prawidłowe pozostaje rozumienie i tworzenie wypowiedzi słownych) oraz odnosząc się do etiologicznej klasyfikacji zaburzeń artykulacyjnych (Emiluta-Rozya, 2006) należy wyszczególnić jej następujące rodzaje:

• Dyslalia anatomiczna – jej przyczyna to wady w budowie aparatu artykulacyjnego, które wpływają na ograniczenie lub uniemożliwienie wykonywania precyzyjnych ruchów aparatu artykulacyjnego, a przez to prawidłową wymowę dźwięków mowy. Wady mogą być wrodzone lub nabyte i należą do nich m.in. nietypowy kształt języka, skrócone wędzidełko podjęzykowe, rozszczepy, wady zgryzu. 
• Dyslalia funkcjonalna – wywołana przez niesprawność aparatu artykulacyjnego i/lub dysfunkcje oraz parafunkcje w jego obrębie. Przyczyny mają podłoże zarówno endogenne (np. alergie wpływające na dysfunkcję oddychania, co przekłada się na wymowę) oraz egzogenne odnoszące się do nieprawidłowych nawyków ruchowych w przebiegu czynności: gryzienia, żucia, połykania, oddychania, które wynikają z błędów pielęgnacyjnych. Patomechanizmem są nieprawidłowe nawyki ruchowe w obrębie narządów mowy, które prowadzą do obniżenia napięcia mięśni artykulacyjnych, osłabienia ich sprawności, co w konsekwencji prowadzi do wystąpienia zaburzeń mowy. 
• Dyslalia słuchowa – przyczynę stanowią wady budowy lub funkcjonowania narządu słuchu. W wyniku uszkodzenia narządu słuchu następuje ograniczenie odbioru bodźców słuchowych – niedosłuch. Powoduje on słabszą kontrolę słuchową dźwięków mowy, a przez to zaburza ich właściwe różnicowanie, co ma swoje odbicie w nadawaniu dźwięków mowy – artykulacji. 
• Dyslalia środowiskowa – jej przyczyną są nieprawidłowe wzory wymowy w środowisku dziecka (rodzice, opiekunowie bądź rodzeństwo mają wady wymowy). Patomechanizm stanowi naśladowanie wadliwych wzorów wymowy. 
• Dyslalia podkorowa – spowodowana jest porażeniami lub niedowładami mięśni aparatu artykulacyjnego (w tym także dyskretne porażenie tylko języka), w wyniku czego wykonywanie precyzyjnych, prawidłowych ruchów artykulacyjnych jest w pewnym stopniu uniemożliwione. Skutkuje to zakłóceniem w wymowie dźwięków. 
• Dyslalia korowa – charakteryzuje się nieprawidłową realizacją dźwięków mowy w zaburzeniach mowy pochodzenia korowego (afazji, niedokształceniu mowy). Oprócz niej zaburzone są zawsze (ale w różnym stopniu nasilenia) inne elementy systemu językowego. Patomechanizm polega na rozchwianiu się lub niemożności ustabilizowania się korowych wzorców dźwięków (Emiluta-Rozya, 2006, 2008). 

Podsumowując rozważania na temat występujących zaburzeń artykulacyjnych można wyszczególnić następujące ich przyczyny: 

• nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu, 
• zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego, 
• obniżona sprawność mięśni narządów mowy, 
• nieprawidłowości w przebiegu czynności: gryzienia, żucia, odgryzania, połykania (zbyt długie zwlekanie z podawaniem pokarmów stałych, stosowanie butelek ze smoczkiem, ssanie smoczka/kciuka, utrzymywanie się infantylnego połykania i in.), 
• długotrwałe utrzymywanie się infekcji i niedrożności w obrębie jamy nosowej, związane z alergiami, przerostem trzeciego migdałka, co wpływa na kształtowanie się nieprawidłowego toru oddychania, 
• częste infekcje górnych dróg oddechowych, 
• naśladowanie niewłaściwych wzorców językowych ze środowiska rodzinnego, a także niesprzyjające warunki nabywania mowy: nieprawidłowa atmosfera, styl wychowania, postawy rodziców, 
• uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowy, 
• nieprawidłowe funkcjonowanie centralnego układu nerwowego.

Bibliografia:

Antos D., Demel G., Styczek I. (1978), Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy, Warszawa: WSiP.

Emiluta-Rozya D. (2006), Dyslalia – w teorii logopedycznej i praktyce pedagogicznej, [w:] J. Bałachowicz, S. Frycie (red.) Język – Literatura – Wychowanie. Warszawa: WSP TWP.

Emiluta-Rozya D. (2008), Modyfikacja zestawienia form zaburzeń mowy H. Mierzejewskiej i D. Emiluty-Rozya, [w:] J. Porayski-Pomsta (red.), Diagnoza i terapia w logopedii. (s. 25-36). Warszawa: Elipsa.

Emiluta-Rozya D. (2006), Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa: CMPPP.

Jastrzębowska G. (1998), Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole: Uniwersytet Opolski.

Mierzejewska H., Emiluta-Rozya D. (2000), Projekt zestawienia form zaburzeń mowy. Logopedia, 28, 37-48. 
Pruszewicz A. (1992), Foniatria kliniczna, Warszawa: PZWL.